Mamy obecnie około czterystu ras uznanych przez Międzynarodową Federację Kynologiczną (FCI). Na przestrzeni wieków było ich znacznie więcej – jedne powstawały, inne znikały, bo zmieniały się potrzeby i ludzie tracili nimi zainteresowanie. Aktualnie wszystkie żyjące rasy podzielono na 10 grup, głównie pod kątem ich przydatności. Mamy więc między innymi psy pasterskie, różnego rodzaju psy myśliwskie, molosy, teriery, charty, psy ozdobne oraz psy do towarzystwa. Jedne powstały stosunkowo niedawno, inne istnieją już od wieków, ale ich wygląd, najczęściej na skutek ludzkiej ingerencji hodowlanej, zmienił się tak bardzo, że dziś już w niczym nie przypominają pierwotnej postaci.

Jest jedna grupa szczególna – psy pierwotne, nazywane czasem prymitywnymi, bardzo zróżnicowane pod względem wyglądu i budowy anatomicznej, które w większości, razem ze szpicami znalazły się w V-ej grupie. Charakteryzuje je to, że wywodzą się bezpośrednio od pierwszych udomowionych psów, a ich aktualny materiał genetyczny w stosunkowo najmniejszym stopniu różni się od wilka. Ma to bardzo istotny wpływ na ich charakter i zachowanie.

Naukowcy prowadzący badania nad ustaleniem listy ras prymitywnych przeanalizowali DNA przedstawicieli 85 ras i w ten sposób wyodrębnili te, które ich zdaniem można zaliczyć do psów pierwotnych. W efekcie tych prac, w 2004 roku, na łamach czasopisma Science, została opublikowana lista, na której znalazło się 14 ras:

–  Akita – Japonia
–  Alaskan malamute – Alaska – Stany Zjednoczone
–  Basenji – Demokratyczna Republika Konga
–  Chart afgański – Afganistan
–  Chart perski – Bliski Wschód
–  Chow chow – Chiny
–  Husky syberyjski – Rosja
–  Lhasa apso – Tybet
–  Pekińczyk – Chiny
–  Samoyed – Rosja
–  Shar pei – Chiny
–  Shiba inu – Japonia
–  Shih-tzu – Tybet
–  Terier tybetański – Tybet

Metodologia prowadzenia badań została bardzo ostro skrytykowana przez część środowiska kynologicznego.

Autorom listy zarzucono, że:

• Stwierdzona przez nich bliskość genetyczna może być wynikiem nie tyle pierwotnego, ile całkiem niedawnego krzyżowania psa z wilkiem
• Badaniami objęto zaledwie około 20% znanych ras psa domowego, a wśród niezbadanych znalazły się między innymi takie rasy jak: wilczak czechosłowacki, saarlooswolfhond oraz norweski elkhound.

Być może to na skutek tych zastrzeżeń, w następnych latach do wyżej wymienionych psów pierwotnych zaczęto dołączać kolejne rasy w typie pierwotnym, między innymi dawne psy pastersko-stróżujące, należące do azjatyckich i afrykańskich plemion koczowniczych: canaan dog, rhodesian ridgeback oraz pies faraona. Obecnie zaliczają się do nich również cirneco dell’Etna, karelskie psy na niedźwiedzie, a także nagie psy peruwiańskie, podenco ibicenco, podenco portugalskie oraz szpice niemieckie i japońskie.

Psy pierwotne mają długą historię. Rosyjski husky istnieje już dwa tysiące lat, podobnie chart afgańskii i pochodzący z Egiptu chart perski saluki, syberyjski samoyed oraz chiński shar-pei. Ale także całkowicie eksterierowo niepasujące do tej grupy psy ozdobne: pochodzący z Chin pekińczyk, liczący już 3000 lat terier tybetański oraz lhasa apso z Tybetu. To ich obecność w grupie psów pierwotnych budzi największe zdziwienie, bo związek husky, canaan doga, alaskana lub samoyeda z wilkiem wydaje się całkiem naturalny, ale skąd się tu wzięły wypielęgnowane, słynące z pięknych fryzur, wystaw i elegancji kanapowce ?

Najczęściej popełnianym błędem w rozumieniu co to jest pies pierwotny, jest szukanie zewnętrznego podobieństwa do wilka, podczas gdy eksterier w tym przypadku nie ma najmniejszego znaczenia. Liczy się bliskość genetyczna, a pod tym względem najbliższe wilkowi są chińskie i europejskie rasy psów do towarzystwa, a najbardziej odległe – owczarki niemieckie i border collie. Naukowcy stwierdzili, że z genetycznego punktu widzenia różnica między psem i wilkiem jest wyjątkowo niewielka i wynosi 0,2% tzw. dystansu genetycznego. Uznali też, że biorąc pod uwagę ich bliskość genetyczną można przyjąć, że pies domowy jest podgatunkiem wilka. Oznacza to, że wziąwszy pod uwagę ilość cech wspólnych, znów jest uzasadnione ich kojarzenie, zwłaszcza, że wilki, nadal żyjące w stadzie, w naturalnych, surowych warunkach, mają większą inteligencję, odporność, umiejętność samodzielnego zaspokojenia potrzeb życiowych oraz zdolność przetrwania, niż psy żyjące w bliskości człowieka. Mamy już liczne przykłady takich kojarzeń – ze skrzyżowania owczarka niemieckiego z wilkiem powstały nowe rasy, takie jak sarloos, wilczak czechosłowacki i różne wilczaki w Stanach Zjednoczonych. W ten sposób ewolucja canis lupus i canis domesticus zatoczyła koło.

Co posiadanie psa pierwotnego oznacza dla jego opiekuna ?

Wśród psów pierwotnych są zwierzęta o bardzo oryginalnej urodzie i zapewne dlatego wiele osób chciałoby je mieć w swoim domu. Większość z nich pochodzi z miejsc o ekstremalnych warunkach klimatycznych, gdzie panują bardzo niskie, lub odwrotnie, wysokie temperatury. To powoduje, że są wyjątkowo odporne na złe warunki atmosferyczne. Mają silny instynkt przetrwania, szybko aklimatyzują się w zupełnie nowym środowisku, ale są samodzielne, niezależne i z wielkim oporem podporządkowują się człowiekowi. Trudno się dziwić, skoro przez lata nikt nie próbował modyfikować ich zachowania. Nie mając bliższych kontaktów z człowiekiem, zachowały wszystkie pierwotne instynkty, kierując się prawem sfory. Oznacza to, że we współczesnych psach prymitywnych nadal obecne są wszystkie te odruchy i zachowania, które w odległych czasach, z dala od ludzi, pozwalały im przeżyć w doskonale przez nie zorganizowanej grupie. Kierowały się wówczas ustalonymi kodami, a osobnik, który ich nie przestrzegał, był natychmiast korygowany.

Przez wiele lat psy pierwotne nie tylko nie szukały kontaktu z człowiekiem, ale nawet przed nim uciekały, dopiero z czasem, powoli, pokonując wrodzoną nieufność, zaczęły się do niego zbliżać. Do dziś nawiązanie z nimi kontaktu bywa trudne. Mają skomplikowaną psychikę, są dumne, niezależne i trudne do szkolenia. Właściciel musi zapomnieć o słowie musztra, sprawdzi się tylko pozytywna metoda szkolenia oparta na nagradzaniu, zabawie i wzajemnym zaufaniu. Żadnych kar i strofowania, najmniejszy błąd jest w stanie zniweczyć wielomiesięczną pracę. Mimo to, dla dobra psa trzeba nad nim jakoś zapanować i ułożyć wzajemne relacje, bo on sam też tego potrzebuje. Bardzo dobrze sprawdza się metoda żelaznej ręki w aksamitnej rękawiczce, konsekwencja i anielska cierpliwość.

Psy pierwotne dojrzewają późno, dopiero w wieku około 18-24 miesięcy, ale wychowanie trzeba rozpocząć od pierwszego dnia. Podstawą jest wczesna socjalizacja i zdobycie zaufania. Nie są łatwe w układaniu i szkoleniu, dlatego trzeba je zrozumieć i w pewnym sensie od siebie uzależnić, muszą mieć poczucie bezpieczeństwa i ciekawość każdej razem spędzonej chwili. Są bardzo inteligentne, zawsze próbują sprawdzić swojego opiekuna, żeby przekonać się  gdzie są granice i na ile mogą sobie pozwolić. Na ich zaufanie trzeba zapracować, a na przyjaźń zasłużyć, za to raz zbudowana i odpowiednio pielęgnowana więź psa z jego opiekunem jest na całe życie.

Nie są to psy dla nowicjusza, który nie zdaje sobie sprawy z problemów, z jakimi przyjdzie mu się zmierzyć. Żadnego psa, a psa pierwotnego w szczególności, nie wolno kupować z niewiadomego źródła tylko w sprawdzonej hodowli, której właściciel zna i kocha swoją rasę, starannie szczenięta socjalizuje i dzieli się z nabywcą swoją wiedzą i doświadczeniem. Nie dajmy się ponieść emocjom i realnie oceńmy swoje możliwości, liczba psów pierwotnych, jakie trafiają do schronisk świadczy o tym, że często tej refleksji brakuje. Niestety jeszcze gorszy jest los psów, które po spędzeniu kilku miesięcy w schronisku zostały adoptowane, bo są psychicznie okaleczone i znacznie trudniejsze do wychowania. Warto o tym pamiętać.